RILINDJA SHQIPËTARE'

Shqiptarët hynë vonë në skenën e nacionalizmit. Napoleoni II e quajti 
shekullin e 19-të shekulli i nacionalizmit, sepse pikërisht ai- pa të shfaqej 
ndjenja kombëtare te shumë popuj. për të cilët më parë as që besohej se 
ekzistonin.

Pikërisht nga viti 1800 te popujt ballkanikë filluan të zgjohen ndjenjat 
nacionaliste: para kësaj date, grekë. rumunë, serbë e bullgarë ishin të 
kënaqur që kishin fenë e krishterë. që ishin armiq të turqve, dhe nuk 
shkonin më larg. Bullgarët filluan ta ndjejnë veten të tillë vetëm rreth 
gjysmës së shekullit të kaluar. Shqiptarëve iu desh të prisnin luftën ruso-
turke të vitit 1877 për të forcuar bindjet e tyre. Fakti që ishin të fundit në 
këtë gjë nuk do të thotë aspak se janë inferiorë. Kam dëgjuar të thonë se 
dijetari i shquar çek, Safarik, gjatë një darke me miq të tij paska thënë se, 
në qoftë se një forcë e mbinatyrshme munt të zhdukte afër 12 pjesëmarrës 
në një darkë, ideja e nacionalizmit çek do të zhdukej bashkë me ta: në këtë 
mënyrë ishin shumë të paktë ata të cilët e ndjenin vehten bohemë dhe jo 
gjermanë. Sidoqoftë, munt të thuhet se kjo është një nxitje e mirë që prej 
disa dekadash. Në këtë lëmsh toke ka pasur shumë raca, që në të kaluarën 
ndritën me një shkëlqim të fortë dhe të cilat, qysh prej asaj kohe u shuan;
një tjetër që qëndronte në rradhët e para të qytetërimit aktual nuk figuronte 
mbi ne as ndërmjet numrit të barbarëve në fillim të erës sonë. Vitet tona 
janë një gjë kaq e vogël në këtë pafundësi.

Ne themi se shqiptarët pritën vitin mëshirëplotë 1878 për të dëgjuar 
thirrjen e gjakut dhe të racës. A flinin më parë sedra e tyre kombëtare dhe 
shqetëpsimi i tyre kombëtar? A e konsideronin ata veten si persona të 
përzierë në masën e racave fqinje?

Mund të thuhet sejo. Shqiptarët, megjithëse në pjesën më të madhe 
rnyslimanë, nuk e kanë konsideruar veten kurrë turq. Në të kundërtën, ata 
kishin një nocion të qartë për individualitetin e tyre dhe një hendek i thellë 
i pengonte ata të ngatërroheshin me racën e pushtuesve. Udhëtarët e Orientit 
dhe vëzhguesit e ngjarjeve turke, e kanë dalluar që prej një kohe të gjatë
këtë karakteristikë të shqiptarëve. Pikërisht kësaj ndjenje shumë të zhvilluar 
të ndërgjegjes kombëtare. Shqipëria ia dedikon mosasimilimine saj në 
inasën që e rrethonte dhe është me të vërtetë e habitshme që ishuj të vegjël 
shqiptarësh mbeten ende të paprekura që prej shumë shekujsh, duke ruajtur 
me anë të fesë gjuhët e tyre, përdorimin e tyre dhe zakonet e tyre, të lëna 
nga të parët.

U desh sigurisht një dozë e fortë vitaliteti etnik për t'i mbrojtur këta 
shqiptarë nga asimilimi e zhdukja dhe ata të vetë Shqipërisë. të cilët 
dëshmuan për sedrën e tyre kombëtare me revoltat e shumta që ndërmorën 
kundër turqve. Më të famshmet dhe të njohurat ndër këto revoltajanë ato 
të familjes së Bushatllinjve (Mustafa dhe Mahrnud) nga Shkodra dhe të 
Aliut nga Janina. Pas vdekjes së këtij të fundit, pjesajugore e Shqipërisë 
ka njohur shumë revolta të tjera, sigurisht më pak të bujshme, porjo më 
pak karakteristike.

Por për ta kristalizuar këtë ndjenjë kombëtare dhe për ta konkretizuar 
atë në një koncept të qartë, u desh tronditja e madhe e luftës ruso-turke të 
vitit 1877-1878 dhe traktatet e Shën-Stefanit e të Berlinit që e pasuan atë. 
Në këto traktate, rajone të tjera të banuara nga shqiptarët ishin caktuar që 
të z-jeronin Serbinë dhe Malin e Zi ose të krijonin shtetin e ri bullgar. Më 
vonë ishte i njëjti problem, për t'ia lëshuar Greqisë- së bashku me Thesalinë-
pjesën jugore të vilajetit të Janinës: për Shqipërinë ky ishte fillimi i 
copëtimit. pranim dhe pasojë e copëtimit të Perandorisë Osmane. mbasi 
vetë Shqipëria nuk llogaritej si entitet etnik. Kjo mjaftonte për të reaguar;
rreziku ishte tepër i madh dhe tepër evident: edhe një luftë tjetër fatkeqe 
për Turqinë dhe Shqipëria do të zhdukej me perandorinë e krijuar nga 
pasardhësit e Osmanllinjve. Pra duhej shpëtuar ngarkesa e saj e vogël dhe 
të mos lihej të tërhiqej nga anija, e cila po fundosej. Goditja u ndje dhe 
ndodhi reagimi.

Përballë rrezikut që u kanosej, shqiptarët u zgjuan instiktivisht, 
spontanisht. Sigurisht erdhi koha për këtë. Dhe u organizuan disa mbledhje 
për të rënë dakort lidhur me masat që duheshin marrë.

U mbajtën mbledhje si në veri edhe nëjug dhe qendrat kryesore ishin 
Preveza, Janina, Shkodra, Prizreni e qendra të tjera të dorës së dytë dhe 
pak nga pak në të gjitha qytetet. Mbledhjet në veri kishin si synim të 
drejtpërdrejtë të parandalonin ndarjen nga Shqipëria e Guxisë dhe Plavës, 
të Nishit, Vranjës dhe Kurshumlies. Mbledhjet ejugut duhettë shmangnin 
rrezikun nga ana e Greqisë. Një tubim i rëndësishëm u zhvillua në fund të 
vitit 1878 në Gjirakastër dhe dy delegatët, Abdyl bej Frashëri e Mehmed
bej Vrioni. u caktuan të vizitojnë kryeqytetet e Fuqive të Mëdha dhe lë 
paraqisin ankesat e shqiptarëve: në fakt ata do të shkonin në Rome. Paris. 
Londër, Berlin e Vjenë dhe pritja që iu bë. nuk kishte aspak natyrë qe t"i 
dekurajonte ata. Kur u kthye nga misioni i tij. delegati Ahdy bej Frashëri 
shkoi në Prizren ku u krijua Komiteti Qëndror i Mbrojtjes Kombëtare. i 
njohur me emrin "Lidhja e Prizrenit".

Qëllimi i vërtetë i ndjekur nga komiteti ishte. perveç se ta shpëtonte 
vendin nga copëtimi, të bënte që të njihej e të pranohej ekzistenca e një 
Shqipërie dhe e një kombi shqiptar.

Në fakt, ishte fjalajo që të shpëtoheshin mbeturinat e Turqisë. por që 
të respektohej trupi i një Shqipërie. Të dy të deleguarit që vizituan 
politikanët e Fuqive të Mëdha duhej sidomos ta plotësonin këtë detyrë e 
program që duhej ta vazhdonte Lidhja e Prizrenit.

Fillimisht Turqia e kishte parë me një sy dashamirës Lëvizjen Shqiptare, 
përsa kohë që dul-ej kundërshtuar vullneti sovran i Rusisë dhe interesat e 
shqiptarëve ishin të njejta me ato të Portës së Madhe. Por gjërat morën një 
kthesë tjetër, kur lëvizja nacionaliste shqiptare u forcua më shumë nga sa 
mendohej.

Komiteti i Prizrenit pa u vonuar më shumë, filloi të hartojë një pro-
gram autonomist, që kishte për dëllim njohjen nga Porta dhe nga fuqitë, të 
ekzistencës së një Shqipërie në kufijtë e përcaktuar, duke pasur një autonomi 
administrative.

Programi autonomist përfshinte territorin e vilajeteve të Janinës e 
Shkodrës (në tërësi) dhe pjesët e banuara nga një popullsi, shumica 
shqiptare, në vilajetet e Shkupit dhe Manastirit, pjesë që përfshijnë këlo 
dy qytete dhe rajonet që ndodhen në perëndim. Këto katër vilajete duhej 
të formonin një të vetëm, që të kishte si kryeqendër Manastirin, shqipen si 
gjuhë zyrtare, një buxhet të pavarur dhe sherbimin ushtarak në kufijtë e 
vilajetit të madh shqiptar, përveç se kur mund të kishte luftë me një shtet 
tjetër. Që prej këtij çasti, nuk duhej shumë mendjemprehtësi për të kuptuar 
se kjo ishte lufta e hapur me Turqinë. Kjo e fundit në fakt intrigoi për ta 
shpërbërë Lidhjen dhe për të mbjellë përçarjen në mes të kryetarëve. Por 
kishte një unitet të ngushtë ndërmjet të gjithëve, si krishterë ashtu edhe 
myslimanë dhe, duke mos arritur asnjë rezultat me anë të këtyre mjeteve, 
Porta dhe sulltan Abdyl Hamiti që ishte zot absolut, përdorën një mjet më 
efikas: armët. Marshalli Dervish Pasha u dërgua në krye të 40 batalioneve. 
Shqiptarët dispononin vetëm dhjetë mijë njerëz të armatosur keq dhe që
nuk kishin asnje top. U zhvillua një luftë dhe mitralozi turk bëri efektin
e tij.

Lidhja pushoi së ekzistuari, por ajo kishte funksionuar për dy vjet,
duke dhënë fizionominë e një administrate autonome, duke krijur një milici 
të vogël dhe një buxhet -gjë që është edhe më e rëndësishme- duke krijuar 
shkakun për të forcuar ndjenjën dhe ndërgjegjen për një nacionalizëm të 
kristalizuar, duke e kthyer një gjë të vogël e të pandërgjegjshme në diçka 
të qartë e të ndërgjegjshme.

Veprimtaria e Lidhjes nuk ishte sterile: Guxia dhe Plava u shpëtuan;
Preveza dhe Janina nuk iu dhanë aspak Greqisë. mbasi fuqitë u detyruan 
të pranonin se ato ishin rajone shqiptare. Nga ana tjetër është e vërtetë se 
Nishi, Vranja dhe Kurshumlie humbën dhe koncertit europian iu desh të 
përdorte një manovër detare për t'u dorëzuar malazesve qytetin trim të 
Dulcingos me banorët e tij të guximshëm.

Lidhja u shpërbë, kryetarët e saj u larguan, u mërguan dhe mbështetësit 
e saj u persekutuan, por ndjenja nuk mund të asgjësohej dhe anëtarët e 
Komitetit Shqiptar, duke u fshehur prej autoriteteve turke e duke u trembur 
ndoshta më pak nga vetë turqit sesa nga këshilltarët e tyre, e vazhduan
fshehur yeprimtarinë e tyre.
Duke fillur nga viti 1880, veprimtaria e komiteteve politike shqiptare 
ishte lidhur ngushtë me veprimtarinë e tyre letrare.

* * *

Ndërkohë që komitetet, të cilët formonin Lidhjen e Prizrenit, e zhvillonin 
aktivitetin e tyre politik në Shqipëri, një tjetër komitet ishte krijuar në 
Konstandinopojë, me synimin që të punonte për kulturën: kjo ishte e 
famshmja "Shoqëria letrare" në statutet e së cilës, të publikuara më 1879, 
shohim se figuronte roli i anëtarëve të saj kryesorë, si të krishterë ashtu 
edhe myslimanë: më aktivët ishin Sami bej Frashëri (vëllai i Abdyl bej 
Frashërit) mysliman; Efendiu Pashko Vasa (katolik nga Shkodra); Jani 
Vreto (ortodoks i Shqipërisë së Jugut, distrikti i Leskovikut).

Shoqëria e Konstantinopojës -të cilën sulltani e toleronte në dukje, 
përsa kohë që ai besonte, ose bënte sikur besonte se veprimtaria e saj 
drejtohej thjesht kundër kërkesave të armiqve të përbashkët - nxorri po 
vitin e themelimit të saj një alfabet dhe libër leximi; dhe pak kohë më pas 
Pashko Vasa publikoi veprën e tij të titulluar "Studim për Shqipërinë dhe 
shqiptarët" (vepër e cila u botua gjithashtu po atë vit në Paris dhe në 
përkthimin gjermanish, në Berlin; një përkthim turk u bë nga Ali Danish
bej Prishtina, anëtar i Shoqërisë Letrare; por Sulltani i sekuestroi gjithë 
kopjet dhe libri u ndalua.

Shoqëria Letrare zhvilloi një veprimtari mjaft të madhe për të përhapur 
mësimin në gjuhën shqipe dhe për ta bërë praktike studimin e gjuhës 
kombëtare. Mbërritja në Konstantinopojë e Naim bej Frashërit, vëlla i dy 
të tjerëve, i dha një hov të ri institucionit kulturor dhe një revistë letrare 
mujore, "Drita", më vonë "Dituria" u botua për një vit në kryeqytetin 
turk. Eshtë e tepërt të thuhet këtu se shkronjat e përdorura për të shkruar 
shqipen ishin shkronj alatine. E kanë pasur gabim kur thoshin se shqiptarët 
kanë përdorur shkronjat greke ose turke për të shkruar gjuhën e tyre. Që 
prej më se 400 vjetësh, shqiptarët përdorin shkronja latine dhe pikërisht 
me këtë alfabet u shtypën librat e Buzukut, Frano Bardhit, Budit dhe 
Bogdanit.

Pra, nuk duhej besuar se Shoqëria letrare e Konstandinopojës krijoi 
një gjuhë dhe një shkrim. Në Shkodër shtypeshin libra shqiptarë që prej 
100 vjetësh dhe pak më vonë edhe shqiptarët e Italisë (me në krye de 
Radën dhe Kamardën) ishin futur në studime të thelluara që duhej të 
tërhiqnin vëmendjen e botës letrare dhe të zgjonin te bashkëkombasit 
ndjenjën e studimit të gjuhës kombëtare. Në çastin kur Shoqëria e 
Konstantinopojës filloi të zhvillonte veprimtarinë e saj, i mënçuri Konstantin 
Kristoforidhi punonte që prej më se dy dekadash për përkthimin në shqip 
të shkrimeve të shenjta, në shërbim të shoqërisë biblike angleze.

Para Kristoforidhit, • Naum Veqilharxhi dhe Kolonja (që banonte në 
Bukuresht) kishin bërë një provë duke botuar një alfabet shqiptar (të 
litografuar më 1845).
Pra, nuk bëhej fjalë aspak për të krijuar, por thjesht për ta bërë praktik 
dhe të përdorshëm mësimin dhe studimin e gjuhës shqipe. Dhe pikërisht 
këtu është merita e anëtarëve të Shoqërisë së Konstandinopojës, se i ka 
nxitur këto studime, se u ka krijuar bashkëpatriotëve të saj ndjenjën e 
mundësitë për këtë, se e ka shndërruar atë nga një gjuhë pottiuajse e 
vdekur, në një gjuhë të gjallë kombëtare, se i ka dhënë një kombi të tërë 
si ideal studimin dhe mësimin nëpërmjet gjuhës së të parëve, domethënë 
rigjenerimin nëpërmjet mësimit dhe bashkimit.

Pikërisht për këtë arsye viti 1878 duhet konsideruar si fillimi i rilindjes 
intelektuale të shqiptarëve, ashtu sikurse ishte fillimi i rilindjes politike 
"Lidhja e Prizrenit".

Sulltani dhe Porta shqetësoheshin për gjithçka që ishte shqiptare:
postave, doganave dhe sidomos agjentëve të policisë u ishte dhënë urdhër
të sekuestronin të gjitha shkrimet, të gjitha korrespondencat në gjuhën 
shqipe. Dhjetra e dhjetra veta u burgosën, u persekutuan, u ndoqën sepse 
tek ata u gjetën copa letre të shkruara në shqip.

I detyruar ta kufizoja studimin tim në një numër të vogël faqesh, nuk 
mund të shtrihesha deri te vështirësitë që hasnin shqiptarët dhe te proçedurat 
e shkathëta që ata kishin përdorur për të bërë që të dështonte vigjilenca e 
spiunëve turq në të gjithë Turqinë dhe bile edhe në Konstadinopojë. Le të 
flasim më mirë për veprimtarinë e shoqërive jashtë Turqisë.

Pra komitetet nuk mund të funksiononin më, veçse në fon-nën e shoqërive 
të fshehta revolucionare. Qendrat e veprimtarisë u transferuanjashtë vendit:
në vitin 1884 u krijua në Bukuresht Shoqëria letrare Drita (më vonë Dituria);
ajo kishte një shtypshkronjë dhe ka botuar libra letrarë dhe shkollorë, të 
vëllezërve Naim dhe Sami bej Frashëri, të Jani Vretos, Thoma Sinos, 
Qiriazit etj.

Më 1897 në Bruksel u krijua revista "Albania" (që më vonë u transfema 
në Londër), e cila botonte në faqet e saj vepra letrare të poetëve Patër 
Gjergj Fishta, Filip Shiroka dhe të shkrimtarëve të tillë si Faik Konica, P. 
Ethem Gjeçaj etj.

Një vit më vonë, më 1898, në Sofje u krijua shoqëria "Dëshira" me 
një shtypshkronjë të pajisur mirë dhe mund të themi se veprimtaria në 
botimin e librave kaloi nga Bukureshti në Sofje, ky u shtypën dhjetra 
vepra të vogla letrare e shkollore, si dhe fletushka "Drita", e cila duhej të 
krijonte një frymë të gjallë nacionaliste te shqiptarët dhe të mbështeste 
aksionin militant të komiteteve politikë. Duhet shënuar në një mënyrë 
krejt të veçantë veprimtaria që u zhvillua nën regjimin e sulltan Hamitit 
nga një grup politik revolucionar i drejtuar nga vëllezërit Bajo e Çerçiz 
Topulli dhe Mihal Grameno. Ky i fundit, në të njëjtën kohë - poet e 
shkrimtar, ishte shpirti i kërkesave për autonomi ekleziastike të shqiptarëve 
ortodoksë.

Dhjetra e qindra mijra kopje të shtypura u futën në mënyrë të fshehtë 
në Shqipëri dhe u lexuan me etje: shumë persona të burgosur si 
revolucionarë, për shkakun e thjeshtë se autoritetet kishin zbuluar tek ata 
libra ose gazeta shqip, i kishin kthyer qelitë e tyre të burgut në shkolla të 
vërteta, mbasi as ata, as nxënësit e tyre, nuk kishin çfarë të humbisnin.

Jashtë vendit, në Bukuresht dhe në Sofje, në Egjipt dhe më vonë në 
Shtetet e Bashkuara të Amerikës u formuan shumë shoqëri dhe komitete, 
të cilët që të gjithë kishin programin e Lidhjes së Prizrenit ose të paktën 
përpiqeshin të siguronin nga Porta njohjen zyrtare të kombësisë shqiptare
dhe lejen për mësimin e gjuhës shqipe në shkollat private. Në aspiratat e 
tyre nacionaliste, shqiptarëve u duhej të përballeshin me një armik jo më
pak këmhëngulës dhe të tmerrshëm sesa vetë turqit. Ky ishte patriarku 
grek i Koristandinopojës. i mbështetur ose më mirë i nxitur nga Greqia 
dhe Rusia: këto të dyja. iTië tepër: tre shtete - mbasi patriarkana është një 
shtet brenda shtetit me fuqi tepër të tmerrshme - ishin këshilltarët besnikë 
të Turqisë për ta nxitur atë kundër shqiptarëve.

Për pasojë. shqiptarët më në fund u bindën se për të shpresuar një 
ngritje morale dhe kombëtare. duhej të çliroheshin nga tirania greqizuese 
e partriarkanës. e cila nuk bindej aspak të pranonte ortodoksë që nuk ishin 
grekër. Pra. rilindësit, futën në programin e tyre krijimin e një kishe 
autoqefale, ku të përdorej gjuha shqipe.

							Lumo Skëndo

Përkthyer nga frëngjishtja: Shkëndia Dhame

1. Nxjerrë nga revista "Popujt e Lirë", gusht-shtator 1919