E VERTETA MBI NGJARJETE SHQIPĖRISĖ NĖ VITIN 1914
Ka njė vit qė nė Shqipėri po ndodhin ngjarje tė rėnda. Gazetat e kohės 
janė tė •.•nbushura rne lajme pėr kėtė vend dhe versione nga mė fantastiket 
kanė zėnė vend nė kollonat e tė pėrditėshmeve...
Vetė Shqipėria. e zhveshur nga agjencitė dhe organet e shtypit, s'ka 
mundur tė japė asnjė version tė ngjarjeve dhe ēdo korrėspondent atėherė 
kishte dorė tė lirė tė shkruante ē'tė donte nė ekspozenė qė ai sillte pėr 
ngjarjet shqiptare. Opinioni dhe pėrshtypja e pėrgjithshme kanė qenė se 
shqiptarėt inuslimanė ishin revoltuar kundėr njė mbreti tė krishterė dhe se 
kudo nė Shqipėri kishte njė revoltė qė rridhte nga njė fanatizėm fetar?! 
Dhe kėshtu. komentet dhe gjuhėt e kėqija marrin rrugė!
Nė fakt revolta kishte shpėthyer nė Shqipėrinė e Mesme, nė rrethinat e 
Durrėsit dhe mė saktė nė krahinėn midis Shijakut, Tiranės. Krujės, Kavajės 
dhe Peqinit. Nuk bėhej fjalė, pra, aspak pėr njė revoltė tė pėrgjithshme 
pėr tė gjithė Shqipėrinė: ishte njė lėvizje lokale nė fillim dhe aspak e 
diktuar nga ndjenjat e fanatizmit fetar. Motivet e kėsaj lėvizjeje u bėnė mė 
tė shumta dhe mė komplekse siē mendohej.
Pėr tė kuptuar origjinėn e ngjarjeve nė Shqipėrinė e Mesme nė vitin 
1914, duhet shkuar pak mė tutje dhe i duhet hedhur njė vėshtrim rrethanave, 
tė cilat udhėhoqėn lindjen e vetė tė Shqipėrisė si shtet i pavarur dhe situatės 
tė saj tė brendshme e tėjashtme nė fillim tė ekzistencės sė saj...
Ishte njė Shqipėri e pakėsuar nė 2/3 e territorit tė saj dhe akoma duhej 
patur parasysh humori i keq i grekėve e i serbėve, dhe ai i Fuqivet tė 
Mėdha. tė cilat i mbronin ata dhe i inkurajonin. Fakt ėshtė qė ky humor i 
keq u shfaq nė njė mėnyrė shuinė tė pėrgjaktė: serbėt hakmerreshin ndaj 
30 fshatrave midis Elbasanit dhe Dibrės. dhe grekėt e ushtronin tėrbimin 
e tyre nė mė tepėr e 300 fshatra tė jugut tė Shqipėrisė: krahinat... tė 
Gjirokastrės, Delvinės, Tepelenės, Kurveleshit. Pėrmetit, Skraparit,-
Kolonjės, Korēės, Leskovikut, tė cilat ishin kthyer nė shkretėrirė dhe nė 
pjesė tė shkatėrruara2.

Ndėrkohė. princi Wilhem Wied - caktuar nga Fuqitė dhe nie marrėveshje 
tė shqiptarėve. zbarkon nė Durrės. i brohoritur nga mbarė popullata dhe 
pikerisht nė rnornentin e mbrritjes sė tij nė Shqipėri. grekėt vėnė nė 
shtrytėzim qėlliinet e tyre tė kėqija. Varfėria ishte e tmerrshme mbi tė 
gjithė vendin: mė tepėr se 100 mijė shqiptarė. pjesa mė e madhe fėmijė e 
gra. kishin pėrfituar nga "tė mirat" e bandave grekokreteze e nga oficerėt 
e ushtrisė sė rregullt helenike qė i komandonin. dhe kishin marrė udhėt e 
mėrgimit.
Mijėra refugjatė tė tjerė kishin lėnė veriun dhe lindjen pėr t'i shpėtuar 
tėrbimit tė serbėve. Sllavėt dhe Grekėt rivalizonin mes tyre me zell pėr tė 
luftuar kundėr gjithēkaje qė i pėrkiste Shqipėrisė dhe shqiptarėvet. Prej 
•kėndej rridhte njė situatė e brendshme nga mė shqetėsueset dhe qė autoritetet 
e Qeverisė koinbėtare mezi arrinin ta fashitnin.
Duhet shtuar mungesa e aksesit midis Fuqive tė Mėdha, pėrfaqėsuesit 
e tė cilėve formonin Komisionin e famshėm Ndėrkombėtar tė Kontrollit 
nė Shqipėri: antagonizmi ndėrmjet kėtyre pėrfaqėsuesve ishte mėse evi-
dent dhe rivaliteti i tyre ushtrohej nė kurriz tė Shqipėrisė. Asnjėri prej 
tyre nuk kėrkonte veēse .....
Kėtu ne jemi tė detyruar tė flasim pėr njė personazh qė ka luajtur njė 
rol negativ nė Shqipėri: Esat Pasha.
(Mid'hat Frashėri ekspozon marveshjet e Esat Pashė Toptanit me qarqet 
sunduese serbe. malazeze. greke. italiane etj.. qė e kishin kthyer atė nė 
instrument tė politikės sė tyre nė Shqipėri. Meqenėse kėto M.Frashėri i 
trajton mė gjėrėsisht nė portretin "Cili ka qenė Esat Toptani". tė cilin po 
e botojmė tė plotė. kėtu po bėjmė disa shkurtime - shėnimi im - U.B).
Dredhitė e Esatit gjetėn kredi tek refugjatėt qė i ishin larguar sllavėve 
dhe ndaj tė cilėve ai imponohej qė ata tė besonin qė serbėt ishin tė gatshėm 
t'ia kthenin Esatit qė kishte ėndėrruar kurorėn e princit, krahinat e Dibrės 
dhe tė Ohrit. Emisarė serbė - madje konsuj dhe konsuj tė pėrgjithshėm -
bėnin sikur i besonin dhe i iribėshtesnin kėto zhurma.
Rivaliteti italiano-austriak i shtohet akoma situatės sė brendshme. Austria 
pėrpiqej tė gjente partizanė dhe miq nė radhėt e rinisė shqiptare dhe sė 
cilės ajo i premtonte njė fat mė tė mirė pėr vendin; oficerėt holandezė 
ishin plotėsisht me Austrinė, ndėrsa Italia qė prej kohėsh e kishte tėrhequr 
nė anėn e saj Esatin2.
Nė kėto kushte gjendej Shqipėria kur shpėthyen turbullirat nė rrethinat 
e Durrėsit.
Krahina e Shijakut dhe rrethinat e saj janė pikėrisht vendi ku influenca
e Esatit ishte mjaft e madhe. influencė kjo qė qe pėrpunuar nga emisarėt e 
tij: ėshtė pikėrisht kėtu qė kėta tė fundit kishin bėrė propagandė nė favor 
tė zotit tė tyre dhe kundėr gjithēkaje qė mund tė pakėsonte prestigjin e tij. 
Ėshtė pikėrisht kėtu qė Turqit e Rinj gjatė viteve 1910-12 kishin shpalosur 
aktivitetin e tyre mė tė madh dhe hiqeshin pėrpara syve tė fshatarėve sikur 
dinin tė bėnin ndarjen e tokave: sepse duhet shėnuar qė kjo pjesė e 
Shqipėrisė Qendrore - e gjitha e besimit mysliman - ėshtė krahina ku toka 
ėshtė pothuaj pronė ekskluzive e fshatarėve. dhe nė mė tė shumtėn e rastit 
pretendimi i familjes Toptani.
						Mid'hat Frashėri
 
1. Dorėshkrim frėngjisht, pėrkthyer nga Rudina Shiroka